شرکت‌کنندگان در نشست تخصصی روز جهانی کودک

دکتر حمیدرضا نویدی‌مهر: آموزش‌های زیست‌محیطی در ادبیات کودک و نوجوان

دکتر حمیدرضا نویدی‌مهر

دکتر حمیدرضا نویدی‌مهر سخنرانی خود را با عنوان «آموزش‌های زیست‌محیطی در ادبیات کودک و نوجوان» ارائه داد و اهمیت ادبیات به‌عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای پرورش زیست‌بوم‌محوری در نسل آینده را برجسته کرد. وی با قدردانی از تلاش‌های بخش کودک و نوجوان کتابخانه مرکزی و همکاری دانشگاه‌ها، ابراز امیدواری کرد که این همکاری‌ها مسیر پایداری برای ایجاد جهانی بهتر برای کودکان و نوجوانانی باشد که آینده در دستان آنان است.

او به بحران‌های محیط‌زیستی اخیر، از جمله آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی و خطر خشک شدن سرو چهار هزار ساله ابرکوه اشاره کرد و نقل قولی از مهاتما گاندی یادآور شد:

«اگر می‌خواهیم صلح حقیقی را به جهان بیاموزیم، باید از کودکان آغاز کنیم؛ اگر می‌خواهیم زمین را نجات دهیم نیز باید آموزش را از همان‌جا شروع کنیم.»

نویدی‌مهر پنج محور اصلی سخنرانی خود را چنین بیان کرد: دغدغه‌های زیست‌محیطی در جهان امروز، گفتمان بوم‌گرایانه در ادبیات معاصر جهان، نقد بوم‌گرا در ادبیات کودک و نوجوان، ارتباط کودک و محیط‌زیست و نقش کتاب‌های کودک و نوجوان در ترویج سواد محیط‌زیستی نسل آینده. او مفهوم «گفتمان بوم‌گرایانه» در ادبیات معاصر را توضیح داد؛ گفتمانی که طبیعت را دیگر صرفاً پس‌زمینه روایت نمی‌بیند، بلکه به‌عنوان شخصیت، قربانی، هشداردهنده و حتی کنشگر در متن داستان حضور دارد و تلاش می‌کند تجربه زیست غیرانسان‌ها را نیز بازنمایی کند.

وی اضافه کرد که نگرانی‌های ناشی از مصرف بی‌رویه منابع طبیعی و بی‌توجهی به طبیعت در دنیای سرمایه‌داری باعث شده است ادبیات امروز از نگاه صرفاً انسان‌محور فاصله بگیرد و طبیعت را در مرکز روایت قرار دهد. او پیشینه احترام به طبیعت در ادبیات فارسی را نیز یادآور شد و اشاره کرد که از شاهنامه فردوسی تا اشعار سهراب سپهری، احترام به موجودات زنده و مراقبت از زمین همواره مورد تأکید بوده است.

نویدی‌مهر درباره نقش ادبیات کودک و نوجوان در تربیت زیست‌محیطی گفت که کودکان ذاتاً علاقه‌مند به طبیعت هستند و آثار ادبی می‌توانند این علاقه را هدایت کنند و مفاهیم زیست‌محیطی را به شیوه‌ای جذاب و آموزنده منتقل کنند. او به کمبود آموزش‌های محیط‌زیستی در مدارس اشاره کرد و تأکید کرد که ادبیات کودک می‌تواند این خلا را پر کند و نسل آینده را با اهمیت حفظ منابع طبیعی آشنا کند.

معرفی آثار شاخص زیست‌محیطی

آثار ترجمه: «انگشت جادویی» اثر رولد دال، «خرس شمشیر به‌دست» اثر دیوید کالی، «بچه‌های باتلاق»، «من و زمین»، «پلاستیک‌های مزاحم» و «بطری و پلاستیک»

آثار تألیفی: «اندوه بالابان» نوشته مهدی رجبی، «هنگام لاک‌پشت‌ها» اثر عباس عبدی، «سایه هیولا» نوشته عباس جهانگیریان و کتاب‌های آموزشی «آب بسازیم» و «آموزش سبز»

وی نمونه‌ای امیدبخش از ترویج سواد محیط‌زیستی را ذکر کرد و گفت که شرکت فولاد خوزستان هفته گذشته ۴۸۰۰ جلد کتاب زیست‌محیطی را خریداری و میان مدارس و پیش‌دبستانی‌ها توزیع کرده است. نویدی‌مهر تأکید کرد که همذات‌پنداری کودکان با عناصر طبیعت در این داستان‌ها بذر مسئولیت‌پذیری محیط‌زیستی را در ذهن آنها می‌کارد.

دکتر رویا یدالهی: رابطه پیچیده کودک-بزرگسال و بنیاد ادبیات کودک

دکتر رویا یدالهی

یدالهی سخن خود را با این جمله آغاز کرد: «گاه مجبوریم به ساده‌ترین مسائل بازگردیم» و توضیح داد که بسیاری از مباحث نظری ادبیات کودک به بدیهیات پرداخته‌اند که نیاز به بازتعریف دارند. او به پارادوکس اساسی در ادبیات کودک اشاره کرد: «ادبیات کودک را بزرگسالان می‌نویسند». یدالهی گفت: «ادبیات کودک، در درجه اول، یک نهاد و پایگاه برای بزرگسالان است تا با کودکان حرف بزنند. اینجا، محلی برای بیان دغدغه‌های ما بزرگسالان است، نه تنها فضایی برای خود کودکان».

یدالهی هشدار داد که بدیهی پنداشتن این پیش‌فرض‌ها خطرناک است، زیرا کودک مفهومی ثابت ندارد و کودک امروز با دیروز متفاوت است. او سه مسیر بازاندیشی پیشنهاد کرد:

• توسعه دانش میان‌رشته‌ای (تاریخ کودکی، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و علوم شناختی)،
• تحلیل بلاغی مخاطب نهفته، و
• مشاهده و گفت‌وگوی مستقیم با کودکان.

او برای مثال دو رمان «ناتور دشت» و «درخت زیبای من» را بررسی کرد و نشان داد که تصمیم بزرگسالان برای تعیین مناسب بودن محتوا برای کودکان، بر اساس پیش‌فرض مراقبت است. یدالهی تأکید کرد که ادبیات کودک عرصه‌ای برای بروز رابطه پیچیده کودک و بزرگسال است، آمیخته از بیم و امید، و برای نوشتن کتابی خوب در مورد محیط زیست برای کودکان، باید ابتدا ارتباط واقعی با کودک برقرار شود.

دکتر محمدناصر مودودی: انسان، قدرت، محیط زیست

دکتر محمدناصر مودودی

دکتر مودودی سخنرانی خود را با اشاره به آثار باستانی ایران، مانند جام شهر سوخته با قدمت نزدیک به پنج هزار سال آغاز کرد. او توضیح داد که انسان از گذشته‌های دور با حیوانات و طبیعت رابطه‌ای عمیق داشته است؛ روی این جام نقوش یوزپلنگ و حیوانات دیگر مشاهده می‌شود و حتی در ساخت مجسمه‌ها نیز حیوانات نقش مهمی داشتند. استفاده از نمادهای حیوانی در تاریخ ایران ابتدا بازنمایی طبیعت بود، اما به مرور به ابزاری برای نمایش قدرت و مشروعیت حکومتی تبدیل شد. برای مثال، در تخت جمشید، تصاویری از شکار شیر یا گاو نه تنها نمایش قدرت فردی بلکه نمادی از تأیید الهی و قدرت حاکمیت بود.

مودودی سپس به سنت‌های محلی و رفتار مردم ایران در دوره‌های مختلف اشاره کرد. او گفت که هنوز در بسیاری از مناطق، مردم به حیوانات احترام می‌گذارند و با آن‌ها مهربانی می‌کنند؛ نمونه بارز آن، پلیکانی است که در دهه پنجاه در طبس از سوی مردم حمایت شد و جفت دیگری برایش آورده شد تا بماند و تبدیل به نمادی از مهربانی انسان نسبت به طبیعت شود. همچنین، او به داستانی از وقف زمین برای گربه‌ها اشاره کرد؛ شخصی زمین خود را وقف کرد و درآمد حاصل از آن را برای نگهداری گربه‌ها اختصاص داد.

نمونه‌هایی از احترام به طبیعت در فرهنگ ایران

پلیکان طبس: در دهه پنجاه در طبس از سوی مردم حمایت شد و جفت دیگری برایش آورده شد تا بماند و تبدیل به نمادی از مهربانی انسان نسبت به طبیعت شود.

وقف زمین برای گربه‌ها: شخصی زمین خود را وقف کرد و درآمد حاصل از آن را برای نگهداری گربه‌ها اختصاص داد.

مودودی مفهوم قدرت را توانایی کنترل دیگران و اثرگذاری بر رفتار آن‌ها تعریف کرد و افزود که قدرت می‌تواند از حاکمان، اخلاق یا مردم ناشی شود. او تفاوت میان قدرت و توسعه را بیان کرد: قدرت به کمیت و گسترش نفوذ می‌اندیشد، اما توسعه بر کیفیت، بهبود وضعیت موجود، ارتقای رفاه مردم و افزایش خرد جمعی تمرکز دارد. توسعه نه بر سلطه بلکه بر ارتقای زندگی جامعه تمرکز دارد.

مودودی با اشاره به تاریخ ایران گفت که کشور همواره فرهنگی غنی داشته اما به دلیل فقدان قدرت متمرکز، آسیب‌پذیر بوده است. او تأکید کرد که ترکیب قدرت و توسعه برای رسیدن به پایداری و رفاه ضروری است؛ قدرت بدون توسعه خطرناک است و توسعه بدون قدرت شکننده.

او به نمونه‌های تاریخی و فرهنگی توجه به طبیعت اشاره کرد: ایرانیان گذشته ماهی‌ها را در قنات‌ها دست‌نخورده می‌گذاشتند، بخشی از گندم را برای پرندگان رها می‌کردند، حیواناتی مانند گورکن یا خرگوش را نمی‌کشتند و به سگ‌ها احترام ویژه داشتند؛ آسیب رساندن به سگ چوپان برابر با آسیب به انسان پارسا بود.

مودودی همچنین به نمونه‌های نادرست برخورد با طبیعت اشاره کرد: در دوره قاجاریه و پیش از آن، گاهی کشتار گسترده آهوان و کبوترها، نابودی جنگل‌ها و شکار حیوانات وحشی رخ می‌داد که نشان می‌دهد استفاده نادرست از قدرت و بی‌توجهی به طبیعت همیشه با عواقب منفی همراه بوده است.

او تفاوت میان قدرت و توسعه را در تجربه‌های تاریخی ایران بیان کرد: قدرت به گسترش قلمرو و نفوذ فکر می‌کند، مانند شاهان و فرمانروایان، اما توسعه بر ارتقای کیفیت زندگی، فرهنگ و دانش تمرکز دارد. توسعه نیازمند خرد جمعی، همکاری و آموزش است و می‌تواند منابع موجود را به شکل بهتری مورد استفاده قرار دهد. توسعه می‌تواند خود قدرت ایجاد کند، اما قدرت تنها بدون توسعه ناپایدار و خطرناک است.

این پژوهشگر تاریخ نمونه‌های دیگری از رفتار مردم ایران با حیوانات و طبیعت ذکر کرد. مردم هنوز هم در بسیاری از مناطق تلاش می‌کنند پرندگان و حیوانات را نجات دهند، آن‌ها را به محیط‌های امن منتقل کنند و به منابع طبیعی احترام بگذارند.

این نشست سه‌شنبه ۴ آذرماه در سالن شورای کتابخانه مرکزی و نشر دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد و فرصتی ارزشمند برای بازاندیشی در مسیرهای نوین ادبیات کودک و درک ژرف‌تر پیوند میان انسان، زمین و آینده‌ای بود که در دست کودکان امروز شکل می‌گیرد. در پایان نشست، مراسم رونمایی از کتاب «چشم‌انداز ایران؛ طبیعت ایران در یک کتاب طولانی» برگزار شد و پرسش و پاسخ با حضور سخنرانان انجام گرفت.